Η Προτομή του Θεόφιλου Καΐρη: Ιστορική Διάσταση και Πολιτισμικές Αναφορές
Μάιος του 1912. Καθώς οι κάτοικοι της Άνδρου προετοιμάζονται να παρακολουθήσουν την τελετή των «αποκαλυπτηρίων» της προτομής του Θεόφιλου Καΐρη, η Ιερά Σύνοδος ασκεί πιέσεις στο κράτος προκειμένου να ματαιωθεί η εκδήλωση και να καταστραφεί η «αιρετική» φιγούρα του «μαρμαρένιου ανθρώπου». Στις εφημερίδες της εποχής, νέοι διανοούμενοι, όπως ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Παύλος Νιρβάνας και ο Γιώργος Λύχνος, γράφουν δυναμικά άρθρα υπέρ του Καΐρη, αναδεικνύοντας την αδικία που υφίσταται το «αθώο μάρμαρο». Ο Κωστής Παλαμάς, που και ο ίδιος έχει υποστεί διώξεις λόγω της υποστήριξής του στον δημοτικισμό, γράφει το ποίημα «Στον Θεόφιλο Καΐρη», αποτίοντας φόρο τιμής στον «αιρεσιάρχη» φιλόσοφο, ο οποίος για χρόνια εξακολουθεί να περιμένει να του ανοίξει η Πολιτεία την «πόρτα της τιμής».
Ο Θεόφιλος Καΐρης υπήρξε μια πολυδιάστατη προσωπικότητα του 19ου αιώνα. Όντας λογοτέχνης, ιερέας, αγωνιστής του ’21, ιδρυτής του Ορφανοτροφείου Άνδρου και δάσκαλος, οι φιλοσοφικές του προσεγγίσεις, που αντλούν έμπνευση από τον Διαφωτισμό, τον καθιστούν τεράστιο εκφραστή της ανεξαρτησίας και του ελεύθερου στοχασμού. Ωστόσο, οι αιρετικές του ιδέες τον οδήγησαν σε διώξεις από το κατεστημένο της εποχής, κατά την περίοδο 1839-1841, όπου τέθηκε υπό περιορισμό με σκοπό να «μεταμεληθεί», εγκαταλείπεται και τελικά, αφού επιστρέφει από το Λονδίνο το 1843, καταδικάζεται και φυλακίζεται μέχρι τον θάνατό του το 1853. Όμως, ο Άρειος Πάγος τον αθώωσε οκτώ ημέρες μετά τον θάνατό του, επιβεβαιώνοντας την αθωότητα αυτού που είχε βρει τη στήριξη των πιο προοδευτικών στοχαστών και φιλόσοφων για τις απόψεις του σχετικά με τη σχέση Εκκλησίας, Παιδείας και Κοινωνίας.
Ο αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών, Γιάννης Παπαθεοδώρου, στο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο «Αθώα Μάρμαρα», αναλύει τις έννοιες της ελευθεροφροσύνης και της εκκοσμίκευσης μέσα από πολυάριθμες αναφορές στη δίωξη του Καΐρη. Η γραφή του αναδεικνύει τη δυσκολία και την αντίσταση των αιρετικών, οι οποίοι συνθέτουν μια κομβική ιστορία για την ανάδειξη της σύγχρονης κοινωνικής και πολιτικής σκέψης στην Ελλάδα.
Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης ενδιαφέροντα χρονογραφήματα του Ζαχαρία Παπαντωνίου στην εφημερίδα Εμπρός και του Παύλου Νιρβάνα, καθώς και άρθρα από άλλους διανοητές της εποχής, που όλοι μαζί διαπραγματεύονται τη σημασία της προτομής του Καΐρη και τη διεκδίκηση της ελευθερίας της σκέψης. Ο Παπαθεοδώρου τονίζει πως μέσα από τις αναδρομές στο 19ο αιώνα, η προτομή αυτή γίνεται σημείο αναφοράς για τις πρόοδοι και τις ανατροπές που χαρακτήρισαν την ελληνική κοινωνία της εποχής.
Η αθώα προτομή του Θεόφιλου Καΐρη λειτουργεί ως ένα ισχυρό σύμβολο κοινωνικής προόδου και εξέλιξης. Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου ιχνηλατεί τις κινητοποιήσεις της γενιάς του 1880 και τους αγώνες της λογιοσύνης για την «ασκλάβωτη σκέψη», δείχνοντας πως ο 20ός αιώνας δεν ήταν μόνο η εποχή του «κινήματος στο Γουδί», αλλά και η «ώρα των διανοουμένων». Στον πυρήνα της έρευνας του παραμένει η αναγνώριση της σημασίας της ελευθερίας της σκέψης και της κοινωνικής εξέλιξης, που τόσο η προτομή του Καΐρη όσο και τα λόγια των προοδευτικών στοχαστών υπηρέτησαν.
Info
Τίτλος: Αθώα Μάρμαρα – Μια διαμάχη για την προτομή του Θεόφιλου Καΐρη (1912)
Συγγραφέας: Γιάννης Παπαθεοδώρου, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.
Εκδόσεις: Αμολγός (2025)